Jak działa system emerytalny w Polsce? Najważniejsze informacje

Strona główna > Emerytura > Jak działa system emerytalny w Polsce?

Polski system emerytalny ewoluował na przestrzeni lat, dostosowując się do zmieniających się potrzeb społecznych i gospodarczych. Obecnie opiera się na trzech głównych filarach, które zapewniają zdywersyfikowane źródła finansowania emerytur. Jak działa polski system emerytalny i z jakich filarów się składa? Czy poleganie wyłącznie na emeryturze, którą w przyszłości wypłacać będzie ZUS, jest rozsądne? Wyjaśniamy!

System emerytalny w Polsce opiera się na trójfilarowej konstrukcji, która zapewnia zdywersyfikowane źródła finansowania emerytur. Każdy filar pełni inną funkcję w zabezpieczaniu przyszłych świadczeń emerytalnych, umożliwiając Polakom korzystanie z różnych form oszczędności i inwestycji. Wszystko po to, by zapewnić bardziej stabilne i zróżnicowane źródła finansowania przyszłych emerytur.

Co zrobić, by utrzymać dotychczasowy poziom życia na emeryturze? System został zaprojektowany w taki sposób, by emerytury wypłacane w powszechnym systemie emerytalnym, uzupełnione środkami z pozostałych dwóch filarów, zapewniły świadczenie na poziomie zbliżonym do ostatniego wynagrodzenia.

Pierwszy filar systemu emerytalnego w Polsce to powszechne ubezpieczenie emerytalne. Opiera się on na systemie repartycyjnym, co oznacza, że składki wpłacane przez obecnie pracujących są wykorzystywane do wypłaty świadczeń emerytalnych obecnym emerytom. Składka emerytalna wynosi 19,52% podstawy wymiaru, z czego połowę pokrywa pracownik, a połowę pracodawca. Wysokość emerytury z tego filaru zależy od zgromadzonych składek oraz okresu ubezpieczenia. Emerytury są wypłacane z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i gwarantowane przez Skarb Państwa.

W ramach II filaru emerytalnego tworzone jest kapitałowe ubezpieczenie emerytalne. Pierwszym jego elementem jest subkonto w ZUS, które jest automatycznie tworzone dla osób urodzonych po 1968 roku razem z kontem w ZUS. Drugim elementem tego filaru jest Otwarty Fundusz Emerytalny (OFE), który inwestuje część składek emerytalnych na rynku w celu zwiększenia wartości przyszłych emerytur. Środki z OFE są stopniowo przenoszone na subkonto w ZUS przed osiągnięciem wieku emerytalnego i finalnie wypłacane razem z emeryturą z pierwszego filaru.

Trzeci filar to dobrowolne oszczędności emerytalne, które obejmują:

• Indywidualne Konta Emerytalne (IKE),
• Indywidualne Konta Zabezpieczenia Emerytalnego (IKZE),
• Pracownicze Programy Emerytalne (PPE),
• Pracownicze Plany Kapitałowe (PPK).

Programy te pozwalają gromadzić dodatkowe oszczędności na emeryturę we własnym zakresie (IKE i IKZE), z pomocą pracodawcy (PPE) lub z pomocą pracodawcy i państwa (PPK). Są one dobrowolne i w wielu przypadkach zapewniają kontrolę nad tym, gdzie trafiają nasze pieniądze i w jaki sposób są inwestowane. Środki zgromadzone w trzecim filarze oszczędności mogą być wypłacane po osiągnięciu wieku emerytalnego lub wcześniej, zgodnie z regulacjami danego programu.

Zaletą emerytalnych produktów oszczędnościowych jest niewątpliwie szansa na uniknięcie podatku Belki – trzeba się jednak liczyć z tym, że wypłacając oszczędności wcześniej, należy zapłacić 19% podatek od dochodów kapitałowych lub podatek według skali (12% lub 32%) w przypadku IKZE.

Fundusz Ubezpieczeń Społecznych (FUS) to państwowy fundusz celowy, który zajmuje się finansowaniem świadczeń z ubezpieczeń społecznych w Polsce. Został utworzony 1 stycznia 1999 roku na mocy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Dysponentem funduszu jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych. FUS składa się z kilku wyodrębnionych funduszy, takich jak emerytalny, rentowy, chorobowy czy wypadkowy, które służą do wypłaty odpowiednich świadczeń. Skąd się biorą środki w funduszu? Przychody FUS pochodzą głównie ze składek na ubezpieczenia społeczne, dotacji z budżetu państwa oraz innych źródeł (np. odsetek).

Aby otrzymać emeryturę, trzeba spełnić kilka ustawowych warunków:

1. Wiek – powszechny wiek emerytalny w Polsce wynosi 65 lat dla mężczyzn i 60 dla kobiet.
2. Okresy składkowe – by mieć prawo do emerytury nie trzeba wcale długo pracować. Zgodnie z przepisami wystarczy zaledwie jeden dzień pracy, za który odprowadzone zostaną składki emerytalne. Emerytura w takiej sytuacji będzie jednak groszowa. By zyskać prawo do emerytury minimalnej, konieczne jest udokumentowanie znacznie dłuższego stażu pracy – tj. 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn.
3. Wniosek – emeryturę można otrzymać od miesiąca, w którym złożono wniosek, ale nie wcześniej niż od dnia osiągnięcia wieku emerytalnego.

Emerytura jest przyznawana osobom, które osiągnęły wiek emerytalny i spełniły pozostałe, opisane wyżej warunki. Przepisy przewidują jednak formę wsparcia dla osób, które wieku emerytalnego jeszcze nie osiągnęły, ale znalazły się w trudnym położeniu zawodowym.

Warunkiem otrzymania świadczenia jest spełnienie warunków, które są wspólne dla wszystkich ubiegających się o taką formę wsparcia, a także warunków indywidualnych, a więc związanych z wiekiem, stażem zawodowym czy przyczyną ustania stosunku pracy.

Do warunków tych zaliczamy m.in.:

1. Aktywne poszukiwanie pracy – trzeba być zarejestrowanym jako osoba bezrobotna w powiatowym urzędzie pracy i aktywnie poszukiwać pracy.
2. Pobieranie zasiłku dla bezrobotnych – należy pobierać zasiłek dla bezrobotnych przez co najmniej 180 dni.
3. Brak odmowy podjęcia pracy – w okresie pobierania zasiłku nie można odmówić bez uzasadnionej przyczyny przyjęcia propozycji pracy.
4. Złożenie wniosku – wnioskowanie o świadczenie musi nastąpić w ciągu 30 dni od otrzymania zaświadczenia o pobieraniu zasiłku dla bezrobotnych przez okres 180 dni.
5. Ustanie stosunku pracy z winy pracodawcy – świadczenie jest przyznawane, jeśli utrata pracy nastąpiła z przyczyn leżących po stronie pracodawcy, takich jak likwidacja stanowiska lub niewypłacalność.
6. Staż pracy i wiek – w tym przypadku warunki różnią się w zależności od sytuacji. Przykładowo kobiety muszą mieć ukończone 56 lat i udokumentowane 20 lat stażu pracy, a mężczyźni 61 lat i 25 lat stażu pracy, jeśli powodem zwolnienia była likwidacja lub niewypłacalność zakładu pracy.

Wcześniejsza emerytura, zwana też emeryturą pomostową, przysługuje osobom, które spełniają określone warunki, takie jak praca w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Mowa m.in. o osobach pracujących w górnictwie, energetyce czy przemyśle metalowym.

By uzyskać wcześniejszą emeryturę, należy udokumentować odpowiednio długi staż na stanowiskach wymienionych w ustawie o emeryturach pomostowych, a także być w odpowiednim wieku. Co istotne, wiek, w którym można przejść na emeryturę, zależy od rodzaju wykonywanej pracy oraz płci. W większości przypadków konieczne jest udokumentowanie 15 lat stażu w szczególnych warunkach, osiągnięcie wieku uprawniającego do wcześniejszej emerytury (55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn) oraz wykazanie się odpowiednio długim stażem ubezpieczeniowym (20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn).

Warto zaznaczyć, że wcześniejsza emerytura dotyczy osób, które urodziły się po 31 grudnia 1948 roku, a pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wykonywały po 31 grudnia 2008 roku. Jeśli warunki zostały spełnione przed 31 grudnia 2008 roku, przepisy przewidują dodatkowy wymóg – wnioskujący nie może być członkiem Otwartych Funduszy Emerytalnych lub złożyć wniosek o przekazanie środków z OFE na rzecz budżetu państwa.

Wysokość emerytury w Polsce zależy od kilku czynników. Kluczową rolę odgrywają zgromadzone środki w ZUS, na które składają się odprowadzane od wynagrodzenia składki emerytalne, które każdego roku są waloryzowane. W przypadku osób ubezpieczonych przed 1999 rokiem jest to dodatkowo kapitał początkowy.

Kolejnym ważnym czynnikiem jest średnie dalsze trwanie życia, które w formie specjalnych tablic jest corocznie publikowane przez Główny Urząd Statystyczny. Jest to wskaźnik demograficzny wyrażający średnią liczbę lat, jaką osoba w danym wieku może jeszcze przeżyć – przy założeniu umieralności z okresu, dla którego opracowano tablice.

To, jak dużą emeryturę otrzyma ubezpieczony, zależy od wyniku prostego działania matematycznego – wystarczy podzielić podstawę obliczenia emerytury (kapitał emerytalny) przez średnie dalsze trwanie życia.

Prognozy, jakie rysują się przed osobami, które dopiero wchodzą na rynek pracy lub znajdują się na początku swojej drogi zawodowej, niestety nie rysują się zbyt optymistycznie. Zgodnie z predykcjami ZUS, przy utrzymaniu obecnego wieku emerytalnego, stopa zastąpienia w 2060 roku spadnie do zaledwie 18,7%! Oznacza to, że osoby przechodzące w tym czasie na emeryturę otrzymają świadczenie wynoszące mniej niż 1/5 ich ostatniego wynagrodzenia.

Powodem takiego stanu rzeczy jest wydłużająca się średnia życia. To właśnie przez nią zgromadzony w ZUS kapitał będzie w przyszłości dzielony przez znacznie większą liczbę miesięcy, a w rezultacie nasza emerytura będzie o wiele niższa.

Trudnością jest również podatność systemu na ryzyko demograficzne – z roku na rok niekorzystnie zmienia się stosunek liczby emerytów do liczby pracujących. Niższy wiek emerytalny tylko pogłębi problem, dlatego spodziewać należy się jego podniesienia. Kroki takie już dawno podjęło wiele krajów Europy, w tym m.in. Dania, która planuje podniesienie wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn do 74 lat.

Wiedząc, że utrzymanie obecnego stylu życia na emeryturze będzie trudne, warto już dziś podjąć działania, które korzystnie wpłyną na wysokość przyszłej emerytury. Co konkretnie warto robić?

• Odłożyć przejście na emeryturę w czasie – im dłużej pracujemy, tym lepiej z punktu widzenia naszej przyszłej emerytury. Większy kapitał jest wówczas dzielony przez mniejszą liczbę miesięcy, co może znacząco zwiększyć świadczenie. Odroczenie przejścia na emeryturę pozwala na dalsze opłacanie składek i może skutkować wyższym świadczeniem.
• Pracować na emeryturze – kontynuowanie pracy po osiągnięciu wieku emerytalnego i jednoczesne pobieranie emerytury pozwala na dalsze opłacanie składek, które mogą być uwzględnione przy przeliczeniu emerytury.
• Przeliczyć emeryturę – raz na rok można złożyć wniosek o przeliczenie emerytury. Warto z tej możliwości skorzystać, jeśli posiadamy nowe dokumenty potwierdzające okresy składkowe lub zarobki.
• Unikać preferencyjnych składek ZUS – jeśli mamy lub planujemy działalność gospodarczą, w miarę możliwości unikajmy korzystania z niższych składek na ZUS, ponieważ negatywnie odbijają się one na emeryturze.
• Samodzielnie odkładać na emeryturę – rozważ korzystanie z dodatkowych form oszczędzania na emeryturę, oferowanych przez różne instytucje finansowe (Indywidualne Konto Emerytalne i Indywidualne Konto Zabezpieczenia Emerytalnego) oraz pracodawcę (Pracownicze Plany Kapitałowe czy Pracownicze Plany Emerytalne).
• Zadbać o umowy i dokumenty – zawsze starajmy się zawierać umowy, które zapewniają składki emerytalne i twardo negocjujmy wynagrodzenie. Zachowujmy także pracowniczą dokumentację, co ułatwia późniejsze udokumentowanie okresów składkowych.

Oszczędzanie na emeryturę we własnym zakresie wymaga dyscypliny i regularności, jednak jest koniecznością. Im wcześniej sobie to uświadomimy i zaczniemy działać, tym mniej wysiłku będzie nas to kosztować. Zacząć można od odkładania nawet niewielkich kwot każdego miesiąca, co po latach pozwoli zbudować naprawdę duży kapitał.

IKE i IKZE to popularne i korzystne rozwiązania ze względu na swoją elastyczność oraz korzyści podatkowe. W zależności od możliwości finansowych można dodatkowo rozważyć również inwestowanie poza produktami emerytalnymi – np. w fundusze inwestycyjne, akcje, obligacje czy lokaty (w tym lokaty zagraniczne). Projektując swój portfel inwestycyjny, warto pamiętać o uwzględnieniu indywidualnego profilu ryzyka oraz dywersyfikacji, która zapewni nam spokojniejszy sen.

Źródło:

https://www.zus.pl/documents/10182/874079/13+-+Jak+zatroszczy%25C4%2587+si%25C4%2599+o+zabezpieczenie+na+staro%25C5%259B%25C4%2587+os%25C3%25B3b+o+niskich+dochodach.pdf/d3c3bb66-5784-44b2-bf1a-d98528603e60 [dostęp 26.02.2025]